De Oostenrijkse Keizer Jozef II wou de ideeën van de Verlichting graag toepassen in zijn bestuur.  Nadat hij in cognito had rondgereisd in zijn Zuidelijke Nederlanden en de bestuurlijke en sociaal-economische wanorde vaststelde, wilde hij dan ook deze gewesten snel én grondig moderniseren, centraliseren en uniformiseren.  
Zo kreeg hij de spotnaam keizer-koster vanwege zijn verregaande bemoeizucht en regeldrift ten opzichte van Kerk en clerus.  Onnuttige kloosterorden werden afgeschaft; bisschoppen werden door hemzelf benoemd; bedevaarten werden verboden.  Zelfs de opleiding van de geestelijken werd onder staatstoezicht, in een Algemeen Seminarie geplaatst.  
Ook de goedbedoelde, maar tactloos doorgevoerde bestuurlijke en gerechtelijke hervormingen vielen niet in goede aarde bij de bevolking.   
Er ontstond een breed gedragen verzetsbeweging. Zowel de conservatieven, zoals de geestelijken, ambachtslui en de Statisten, een groepering rond de Brusselse advocaat Hendrik van der Noot, als de progressieve, vrijheidslievende burgerij onder leiding van de advocaat Jan-Frans Vonck spanden samen tegen het ongelukkige beleid van Jozef II.  Ook het volk werd rumoerig door de economische en agrarische malaise en de daarbij horende prijsstijgingen.
In Hoogstraten werd op 24 oktober 1789 het Manifest van het Brabantse Volk afgekondigd, waardoor Jozef II niet langer als vorst van onze gewesten werd erkend.  

Generaal Jan Andries Vander Mersch werd door Vonck overtuigd om de leiding te nemen van een schaars bewapend patriottenleger. Vanuit Breda werd de aanval ingezet.
Op 25 oktober trok het vrijwilligersleger van Vander Mersch, bestaande uit ca. 2000 soldaten onder enthousiast gejuich Turnhout binnen.  De Brabantse leeuw werd op het stadhuis gehesen.  De stad werd in gereedheid gebracht en voorzien van grachten en wegversperringen.  
Op 27 oktober naderden ca. 3500 geoefende en goed bewapende Oostenrijkers onder leiding van generaal Schröder.  Een aanzienlijk gedeelte van de patriotten verschanste zich achter de kerkhofmuur van de Sint-Pieterskerk.
De eerste Oostenrijkse aanval vond plaats aan het begin van de Gasthuisstraat.  Nadat ze het gasthuis binnenvielen en beroofden barstte de werkelijke strijd uit.  De patriotten, actief geholpen door vele burgers, bekogelden de vijand, zodat ter hoogte van de Hofpoort  de Oostenrijkers langs alle kanten werden aangevallen.  Vier uur later kende de Slag van Turnhout een einde met de eerloze terugtrekking van het keizerlijke leger.   Deze overwinning kende een grote weerklank in de Oostenrijkse Nederlanden.
Buiten verwachting behaalde het vrijwilligersleger nog enkele successen tegen de Oostenrijkers, zoals in Gent, Tienen, Diest en Brussel.  Overal waar generaal Vander Mersch kwam, werd hij triomfantelijk ontvangen als de held van het vaderland. De Oostenrijkers verlieten het land. De Brabantse Omwenteling was geslaagd.
Op 11 januari 1790 werden de 'Verenigde Nederlandse Staten' (Etats Belgiques Unis) uitgeroepen.
De eensgezindheid binnen het nieuwe bestuur was van korte duur.  Een strijd tussen de Vonckisten en de Statisten werd beslecht in het voordeel van de laatsten.  De labiele politieke situatie en het uitblijven van de beloofde internationale hulp zorgden ervoor dat in december 1790 de troepen van de nieuwe keizer Leopold II zich snel meester konden maken van de Zuidelijke Nederlanden. De kortstondige onafhankelijkheid kwam ten einde.

Bert Hendrickx

Literatuur:
J.E. Jansen, De Brabantsche omwenteling (patriottentijd) Turnhout-Kempen, Turnhout, 1940.
H. de Kok (red.), De kleine geschiedenis van de Kempen in 20 dagen.  Dag 8, Zwolle, 2008.
Gazette van Antwerpen, jaargangen 1789, 1790 en 1791.